Paolo Cremonesi Workshop ‘Materialen en methoden voor oppervlakte reiniging en het verwijderen van filmvormende materialen’.
Deze driedaagse workshop ‘Materialen en methoden voor oppervlakte reiniging en het verwijderen van filmvormende materialen’ werd gegeven door Paolo Cremonesi. Nora van der Veer organiseerde de workshop. Het Teylers Museum was de lokatie. De lessen waren op 13-14 en 15 november 2019.
Opzet workshop
De dagindeling was alle drie dagen hetzelfde. Iedere dag begon met theorie in de ochtend en praktijk in de middag. Theoretische lessen werd gegeven met een power point en er was een goed verzorgde, bijbehorende map met Power Point afbeeldingen. In het practicum werden waterige mengsels door Cremonesi gemaakt. Ook maakte hij gels. Hij zat vóór ons aan een tafel, zo konden wij hem goed zien. Paolo praat en werkt heel rustig en is erg duidelijk in de uitleg. Hij werkt ook geordend en vooral schoon. Terwijl hij mengt vertelt hij over wat hij doet en ziet, vertelt ook over restauratie en maakt grapjes. De mengsels zijn vervolgens door ons getest op meegebrachte objecten.
Paolo Cremonesi had bewust het programma vereenvoudigd. Uitgebreide informatie over de toe te passen mengsels en uitvoerige scheikundige formules had hij weggelaten. Wel attendeerde Nora van der Veer ons op een Nederlandse vertaling van een boek, geschreven door Cremonesi over dit onderwerp. Deze vertaling is vorig najaar voor het eerst uitgebracht door De Kunstkliniek Veer & Veer. Hierin wordt de scheikunde achter de reinigingsmethoden uitvoerig beschreven.
Het theoretische deel
Paolo Cremonesi workshop verwijderen filmvormende materialen
Water, de basis
Cremonesi is zeer uitvoerig en duidelijk in zijn uitleg van de producten. Hij begint zijn lezing over de bijzondere eigenschappen van water. Wat en waarom is water zo bijzonder en hoe komt dat? Hij vergelijkt de hoge oppervlaktespanning van water in tegenstelling tot de lage oppervlaktespanning van koolstofverbindingen. Daarbij geeft hij uitleg over de capillaire werking die daaruit voortkomt. We leren zo hoe gevaarlijk water kan zijn voor onze beschilderede oppervlaktes. Maar ook hoe we er ons voordeel mee kunnen doen in de conservering. We worden uitgedaagd om de poreuze materialen in de restauratie te benoemen. Cremonesi legt ons uit dat water door de capillaire werking heel goed en ook diep in deze materialen kan doordringen. Willen we dat wel? En hoe kunnen we dit voorkomen en of manipuleren?
Ioniseren
Water ‘ioniseert’ omdat het spontaan kan splitsen in een + proton (de H+) en – anion (de OH-). Wanneer deze in balans zijn, is het water ‘neutraal’ en noemen we dit pH 6,7 (pH 7,0). We kunnen zelf ook de pH beïnvloeden. Meer H+ toevoegen betekent dat het water zuur wordt. En andersom wordt het water basisch. Vanaf pH 7 naar pH 6 wordt de zuurtegraad met 10x zuurder en naar pH 5 100x zuurder. Dit zijn grote verschillen zo blijkt. Echter ook het oppervlak van een schilderij kan de pH van het water veranderen. Gaat de pH van het water omlaag dan is het oppervlak zuur. Gaat het omhoog, is het basisch.
De organische materialen waaruit onze schilderijen en de meeste andere objecten bestaan, oxideren en worden zuur. Cremonesi legt uit waarom dit zo is. Echter wanneer een schilderij basisch blijkt, moeten we alert zijn. Dan is het oppervlak mogelijk caseïne of is het schilderij/object in het verleden gereinigd met een basisch middel. Stop dan direct want het water zal de base weer activeren (ioniseren). Ioniseren betekent: aantasten en verwijderen. Cremonesi heeft uit zijn praktijk helaas teveel voorbeelden gezien van Middeleeuwse Italiaanse panelen die in het verleden zijn gereinigd met natriumhydroxide (NaOH). Deze reiniging is dus eigenlijk een aantasting.
Geen puur demiwater meer gebruiken in de restauratie!
Dus onze kunstobjecten kunnen de pH van PUUR water beïnvloeden. Het resultaat is dat het water een ongewenste + of – lading krijgt. De gevolgen kunnen onder andere zijn: zwelling en een witte waas. Dit ioniseren betekent dat er een stof wordt verwijderd. De filmvormende materialen van onze schilderijen zijn onder andere: verouderde olie, oude natuurlijke harsen, bijenwas, sommige synthetische acrylverven, vinyl groepen. Proteïne houdende materialen (dierlijke lijmen) zijn nog complexer omdat ze zowel basisch als zuur zijn.
Een belangrijke les hieruit is dat we dus nooit puur water moeten gebruiken in de restauratie. Daarom is het belangrijk om eerst de pH van het schilderij te meten. Zo voorkomen we dat de pH van het water ongewenst verandert. Cremonesi leert ons dan ook hoe we de pH van het object kunnen meten (zie dag 2).
Paolo Cremonesi test een gemaakte buffer
Welke behandeling kiezen we?
De doelstelling van de behandeling is het uitgangspunt voor het maken van onze mengsels. Daarom moeten we voorafgaand aan een behandeling de materiële eigenschappen van onze schilderijen kunnen bepalen. Zo zijn we instaat om selectief te werk te gaan. Wordt het reinigen of juist verwijderen van en filmvormende laag?
Materialen en eigenschappen
Materialen kunnen worden onderverdeeld in vier verschillende groepen naar eigenschappen:
1) Niet polair stoffen, dit zijn stoffen met een waterstof-koolstof verbindingen (C-H) (Bitumen/microkristallijne was). Deze stof zal niet oplossen in water.
2) Polaire stoffen, dit zijn de stoffen die net als water een + en een – lading hebben (alcoholen, Arabische gom, stijfsel, methyl cellulose). Deze stof gaat een interactie aan met het water.
3) De stof gaat een chemische reactie aan met water, de ionisatie zoals: proteïne (dierlijke lijm of caseïne).
4) Dit zijn de zouten, metalen, de stoffen die oplossen in water: pigmenten die zouten of oxides zijn. Ook metaalzepen zijn meestal zouten.
Reinigingsmengels en parameters
Een selectie van reinigingsproducten in het kort:
Hier leren we van Cremonesi meer over de materialen van de te mengen reinigingsproducten.
- pH over de aanpassing van de zuurtegraad. Dit geldt voor buffers en metaalbinders (chelators). Voor de keuze van een geschikte metaalbinder is de zuurtegraad van het mengsel heel belangrijk. Want hoe hoger de pH hoe sterker de metaalbinder. Voor olieverf ga nooit lager dan pH 5,5 of hoger dan pH 8,5.
- De aanpassing van de geleidbaarheid. Dit heet ook wel conductiviteit. Drie mogelijke oplossingen: hypotonic, (lage lading ten opzichte van het object) isotonisch (gelijke lading) of hypertonic (hoge lading). Puur water is hypotonic en zal daarom de verf doen zwellen. Een mengsel dat hypertonic is, droogt de verflaag juist uit en veroorzaakt barsten. Isotonisch betekent een gelijke lading en veroorzaakt geen spanning. Moderne olieverf – en acrylverf schilderijen en eitempera verven zijn gevoelig voor water, dus let op de geleidbaarheid!
- De toepassing van zepen.
Uitgebreid gaat Cremonesi in op het hoe en waarom van de pH keuze. Hij geeft uitleg over de keuze van verschillende buffers, metaalbinders en ladingen. Hij geeft veel voorbeelden, en beantwoordt uitvoerig al onze vragen. Hierin komt de lijst van de vier eigenschappen terug: Niet polair, polair, chemische reactie of oplossen? Bijvoorbeeld; ‘wat gebeurt er met de filmvormende laag wanneer de pH of de geleidbaarheid van mijn mengsel niet goed is afgestemd op de verflaag?’ Zwelling en blanching? Juist, ionisatie!
Het praktijk onderdeel
‘Materialen en methoden voor oppervlakte reiniging en het verwijderen van filmvormende materialen’.
De meegebrachte schilderijen worden eerst kort bestudeerd bij daglicht en UV licht. De doelstelling wordt besproken. Cremonesi heeft een sterke voorkeur voor behoud. Behoud van oude vernislagen maar ook bepaalde overschilderingen uitgevoerd in het verleden met een andere intentie dan nu.
Foto selectie objecten
De pH van enkele objecten meten we met een Agarose-gel en een pH meter. Dit is een speciale Sushi meter (Hanna Instruments). De eerste test is een druppel puur water op het oppervlak. Wat doet de druppel? Is het oppervlak hydrofobisch of hydrofilisch? De druppel blijft rond staan of de druppel spreid zich uit.
Sushi meter voor pH meting van de Agarose-gel
Om de Agarose te mixen nemen we 3 gram in 100ml demiwater. Bij heel watergevoelige oppervlaktes kiezen we zelfs 5 gram. Cremonesi maakt de gel in een magnetron. Hij laat ons zien hoe hij de juiste vormpjes maakt, op het verf of vernis oppervlak legt en vervolgens de meting verricht. Ook het linnen aan de achterzijde meet hij op deze wijze.
de toepassing van de Agarose rondjes 
Agarose bij UV licht na toepassing
Na de metingen maken we een buffer. Eerst mengen we een natriumhydroxide van 1 molair. Deze wordt in de juiste verhouding gemengd met een zwak zuur (azijn zuur) met de gewenste pH 5,5 en geleidbaarheid 2.6 millisiemens (de eenheid voor geleidbaarheid). Daarna maakt hij een buffer van citroenzuur en natriumhydroxide met pH 5,5. Dit is ook een zwakke chelator. Tot slot maakt hij nog een surfactant met Ecosurf EH-9. Met deze drie mengsels voeren we de reinigingstests uit. We beoordelen of het resultaat voldoet aan onze wens, of dat het mengsel verder aanpassing nodig heeft.
Een belangrijk detail tijdens het testen, is dat Cremonesi het wattenstaafje bewust niet draait, maar enkel aan één kant gebruikt. Na het testen worden zowel schilderij als de watjes bij daglicht en UV licht bestudeerd. Zit er een fluorescentie van het vernis op het watje? Ja! Want bij reiniging van een vernis wordt het (helaas) ook altijd aangetast. Dit is vrijwel niet te voorkomen omdat het een poreus en geoxideerd materiaal is.
Voor het na-reinigen gebruiken we een aangepast water dat is gebaseerd op een ammoniumcarbonaat oplossing, omdat deze stoffen makkelijk verdampen. Het water dat hiervoor wordt gebruikt is afkomstig van een mineraalwater gekocht bij Jumbo. Het heeft zelf een pH van 5,5.
Vervolgens worden er nog een Xantan gel gemaakt met één van de drie mengsels.
Cremonesi legt ook het kalibreren van zowel de pH als de conductiviteitsmeter zorgvuldig uit. Ook hier werkt hij heel precies en schoon.
Cremonesi vertelt dat de toplaag van een vernis het meest is geoxideerd. Gaan we het vernis reinigen of verwijderen? Hij wijst ons erop dat we niet alleen moeten letten op vergeling maar ook op het wit uitslaan en op de kwetsbaarheid van de verflaag en vooral de drager, met name houten dragers! Cremonesi stelt dan ook in onze meegebrachte casestudie een gel voor om mee te reinigen.
Ook wanneer de restaurator van plan is om een vernis te verwijderen raadt Cremonesi altijd aan om eerst het vernis te reinigen. En denk voorafgaand aan de verwijdering van een vernis, ook na over de keuze van het nieuwe vernis. Waarom niet de keuze voor een synthetische polymeer onder een damar vernis?
Paolo Cremonesi
Cremonesi is een rustige en zorgvuldige docent, die ook goede praktijkvoorbeelden geeft ter illustratie. Hij legt de materie duidelijk uit, ook al gaat hij niet diep in op de chemie. Op vragen antwoordt hij heel duidelijk en hij geeft er altijd een uitleg bij. Hierdoor is zijn kennisoverdracht goed te volgen. Zijn leerstof is zowel gelardeerd met humor en ironische opmerkingen als met grappige anekdotes. Dat maakt de theorie leerzaam en leuk!
Nawoord
Sinds 2007 volg ik lessen over de reiniging New Cleaning Methods met buffers, chelators en surfactants. De eerste lessen volgde ik bij Richard Wolbers (IAP) in 2007. Daarna een workshop bij Chris Stavroudis over de Modular Cleaning Program (MCP) bij de SRAL in 2011. In 2012 assisteerde ik Richard Wolbers in het lab tijdens een workshop georganiseerd door Restauratoren Nederland in 2012. Voor een workshop over acrylverf reiniging reisde ik naar Ottawa in 2014, Cleaning Acrylic Paint, CAPS 6, georganiseerd door Getty Conservation Institute en Canadian Conservation Institute. Docenten waren onderandere Alan Phenix en Bronwyn Omsby. Voor mij was het heel zinvol in aanvulling hierop ook les van Cremonesi te krijgen. Hij zet letterlijk de puntje op de i.
lunch in het Teylers Museum
