Hendrik Werkman ontvangt van Dominee August Henkels in 1943 twaalf triplex paneeltjes…..
Restauratie paneeltjes van Werkman in Hindelooper-kast
Een eerste bezichtiging van de paneeltjes van Werkman in de Hindelooper-kast door Marjan de Visser en Brigitte Taal in december 2017, werd gevolgd door de vraag vanuit het Groninger Museum om de paneeltjes eens nader te bekijken. Het resulteerde in een volledige conditierapportage per paneel en een terughoudende restauratiebehandeling. Hiervoor hebben collega Noa Kollaard en Marjan de Visser de Brieven rond De Blauwe Schuit 1940-1945 deel 2 erop nageslagen. De briefwisseling bied waardevolle informatie over de materialen en technieken van de paneeltjes en de kast. Het werd de basis voor de restauratie van de religieuze schilderingen op paneel
De blauwe Schuit: in het midden links Henkels en rechts Werkman 
De kast van Werkman
De twaalf paneeltjes van Werkman in de Hindelooper-kast van Henkels
Henkels zend 12 triplex paneeltjes per post naar Werkman. Het moeten twaalf taferelen worden uit het oude testament. De keuze van verhalen kiest Henkels zelf, en hij heeft daarbij een beschrijving van welke fase in het verhaal hij graag zou zien. Soms is hij daar zeer specifiek, zoals bij ‘De terugkeer van de verspieders’. “Want volgens de Bijbel zijn het niet alleen druiven geweest, maar ook granaatappels en vijgen. Dit is belangrijk voor de kleurvariatie”. En inderdaad zien we naast de druiven ook de rode granaatappels en de roze vijgen. Maar en in ander verhaal over Daniel in de Leeuwenkuil, weet hij niet precies hoe het eruit moet gaan zien. Daar vertrouwt hij op de vertolking van Werkman. Maar hij is ook van gedachte als een onderwerp Werkman niet bevalt dat hij zelf de mogelijkheid heeft een ander onderwerp te kiezen.
Op een gegeven moment vraagt Werkman per brief (augustus 1943) aan Henkels om meer uitleg over enkele paneeltjes. Zo wil hij weten hoe hij die het beste vertalen kan in een schildering. Werkman is goed op dreef en zeer geboeid en denkt eind september 1943 de eerste werkjes klaar te hebben. Hij verteld dat hij “voor de vuist weg” schildert, zonder eerst een ondertekening of schets te maken. Toch meldt hij ook dat hij de werken stuk voor stuk goed overwogen opzet en er zelf de bijbelste tekst op na slaat. Het is interessant te lezen dat Werkman voelt hoe anders het is om te schilderen in plaats van druksels te maken.
★neem contact met ons op★
De religieuze voorstellingen op de paneeltjes
Citaat van Henkels (pg 143) “Als je er een paar af hebt, stuur je die dan alvast? We zijn veel te nieuwsgierig om te kunnen wachten tot je met alle 12 gereed bent. Dan zal ik ook de ontbrekende beschrijvinkjes wel voor je maken. Het mogen gerust zeer kleurige tafereeltjes worden ne het mag alles heel ‘kinderlijk’ opgevat worden. Leg jezelf generlei dwang op en schilder zoals je geest je ingeeft te schilderen. We hebben een groot vertrouwen in het eindresultaat van je bemoeiingen”. Dus al voorziet Henkels Werkman met de gewenste voorstellingen, hij is geheel vrij in de uitvoering.
De kleur van de Hindelooper kast paneeltjes van Werkman
Ook de kleur van de kast bespreken ze samen, het wordt blauw met een vleugje groen. De lokale schilder verft de kast. Werkman maakt nog wel een opmerking dat de kast niet te donker geschilderd mag worden.
De twaalf triplex paneeltjes van Werkman in Hindelooper kast
Werkman denkt ook na over de paneeltjes, over de werking van het hout. Hij oppert zelfs in een brief of hij niet eerst moet schilderen op linnen en daarna die zal plakken op de paneeltjes. Echter dit heeft hij niet uitgevoerd. Henkels heeft ook twijfels over de kwaliteit van het triplex dat hij kiest voor de 12 paneeltjes. En oppert dat de meubelmaker meneer H. Amsterdam, het hout zal terugnemen en eikenpaneeltjes er voor in de plaats zal leveren. Helaas is dit nooit gebeurd. Werkman op zijn beurt vindt het hout nogal ruw en besluit te schuren en de plamuren voor hij aan het schilderen gaat. Ook vind hij ze nogal dun en hoopt dat het hout niet zal gaan werken. Werkman schrijft hierover aan Henkels in augustus 1943 “ De paneeltjes die ik hier heb zijn wel mooi om te beschilderen als ze goed geprepareerd zijn, maar ze zijn zoo nietig voor een dure kast die de eeuwen zal moeten trotseren”. Toch zien we dat Werkmaan gewoon op de triplex paneeltjes heeft geschilderd. En eind september zijn ze klaar.
Hendrik de Vries
Hendrik de Vries die ze bekijkt herkent alle onderwerpen, behalve het verhaal van Jefta. Werkman heeft voor de eenheid van uitvoering besloten om alle paneeltjes achter elkaar door te schilderen.
Vernis op de twaalf paneeltjes
Er is ook een correspondentie over het vernissen. Henkels wil dat dit direct word gedaan voor het transport. Werkman redeneert dat het later moet gebeuren als alles “hard droog is”.
De twaalf paneeltjes van Werkman in de Hindelooper-kast zijn klaar
Als op 10 september 1943 Henkels aan Werkman schrijft dat hij de paneeltjes heeft ontvangen, noemt hij ze prachtig, en vindt ze geheel in Werkman stijl “Frisch-primitief”. Henkels vrouw Julia heeft een voorkeur voor de Ark (ook mijn voorkeur). Het echtpaar Henkels bewonderen de kast “ Een waar fonkelend juweel”.
Blazen in de paneeltjes van Hendrik Werkman
Och en in oktober ontstaan er problemen met de kast. Henkels ontdekt dat op verschillende paneeltjes schades: “blaren zijn, die reeds scheurtjes beginnen toveroorzaken. zo op Adam en Eva; de slang is doormidden. Zoo op Het gouden kalf. En vermoedelijk zullen er meerdere volgen, op den duur wel allen. Het triplex houdt het dus toch niet. De vraag is: wat nu:” Werkman vraagt zich af of het niet te vochtig is bij Henkels, “Dan is er geen redden aan”. Werkman oppert dat overschilderen op dikke paneeltjes mogelijk een ander probleem veroorzaakt: het kromtrekken. Nieuwe panelen worden als nog door hem geopperd. Daarna wordt er niet meer gecommuniceerd over de panelen.
De kast van Werkman in het Groninger Museum
De kast is in 2017 aangekocht door het Groninger Museum van de Erven Henkels. En tijdens die eerste conditiecheck door mij uitgevoerd samen met hout en meubel restaurator Brigitte Taal doen we enkele ontdekkingen. Een daarvan betreft de paneeltjes en de andere de blauwe verf op de kast. Want de triplex paneeltjes zijn afgedund, tot op de laatste laag en overgezet op een multiple. Ook zijn er retouches aan gedacht en is er een vernislaag op gezet. Aan de kast in kleine hoekjes ontdekken we meerdere lagen blauwe verf. Van helder diep blauw naar een donker groenblauw.
1) het originele afgedunde triplex, 2) de lijm 3) toegevoegde nieuwe multiplex.
Conditierapporten & conservering paneeltjes van Werkman
Vorig jaar (2019) zijn de paneeltjes naar ons atelier getransporteerd voor een uitvoerige conditiebeschrijving. Op ons advies is enkel een zeer terughoudende behandeling gegeven aan de paneeltjes. Het hechten van de blazen en wat verfverlies, waarbij de lacunes zijn aangevuld en op kleur gebracht. De paneeltjes zijn geheel beschreven en de condities en de schades zijn gedocumenteerd. Binnenkort zullen de paneeltjes weer afreizen naar Groningen en in de kast worden geplaatst. In de post -blog Restauratie ★kast van Werkman★wordt daar dieper op in gegaan.
